«دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری» شامل تحلیل و بررسی و تصحیح انتقادی دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری است: «رساله در عروض» تألیف مسعود بن احمد سیفی نیشابوری و «منهاج العروض» تألیف انوری ابیوردی، راهی بازار کتاب شد.
به گزارش مجله خانواده،«دو رساله در عروض فارسی از قرن ششم هجری» مشتمل بر «رساله در عروض» تألیف مسعود بن احمد سیفی نیشابوری و «منهاج العروض» تألیف انوری ابیوردی با تصحیح سید محمدحسین حکیم، از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در ۱۶۴ صفحه و با قیمت ۱۹۰ هزار تومان چاپ و منتشر شده است.
در معرفی اثر می‌خوانیم: رساله‌های یاد شده از کهن‌ترین رسائل مستقل در فن عروض فارسی هستند که می‌شناسیم. هر دو رساله بر اساس شیوه یوسف عروضی ـ بنیانگذار عروض فارسی ـ نوشته شده‌اند.
چون این شیوه عروض‌نویسی به مرور منسوخ شد، گزارش این رساله‌ها از نظر تاریخ عروض فارسی بسیار اهمیت دارد. همچنین این رساله‌ها کمک شایانی به روشن شدن سیر انتقال و تأثیرگذاری شیوه یوسف عروضی تا نیمه قرن هشتم هجری می‌کند.
با انتشار منهاج العروض متن یک رساله منثور از یک شاعر بلندآوازه فارسی از قرن ششم هجری یعنی انوری که پیشتر هیچ یک از آثار منثور او به دست نیامده بود، نیز در دسترس قرار می‌گیرد.
مصحح در مقدمه‌ای ۶۰ صفحه‌ای به معرفی این دو رساله پرداخته و ضمن گزارشی از متن و نسخ آنها، تشابه در ساختار، تشابه در الفاظ و عبارات و تشابه در اشعار را شاهد وام‌گیری و تأثیرپذیری نگارندۀ منهاج العروض از رسالۀ سیفی نیشابوری دانسته است. در ادامه نیز متن مصحح دو رساله به چاپ رسیده و تصاویر و نمایۀ عام و کتاب‌نامه نیز پایان بخش کتاب است.
در ابتدای مقدمه این کتاب می‌خوانیم: «اطلاعات برجای مانده از شیوه عروض‌نویسی فارسی پیش از حمله مغول محدود است. اگرچه این حمله خان‌ومان‌سوز به نابودی بسیاری از کتاب‌ها و نوشته‌های دانشمندان ایرانی انجامید، اما از بین رفتن قسمت عمدۀ کتاب‌های عروض آن دوره بیشتر به علت منسوخ شدن شیوۀ عروض‌نویسی آن دوران بوده است. تأثیر دو کتاب «المعجم فی معاییر اشعار العجم» و «معیار الاشعار» سبب شد که رساله‌های نوشته شده به آن سبک به دست فراموشی سپرده شوند. این تأثیر قاطع هم به خاطر جامعیت این دو اثر بود و هم حاصل نحوۀ طرح مباحث عروضی در آنها. به همین علت است که از کتاب‌های عروضیان متقدّم فارسی، مانند کتاب عروض یوسف عروضی (قرن ۴)، کتاب عروض ابوالعلاء شوشتری (قرن ۴)، خجسته‌نامه و غایة العروضیین ابوالحسن علی بهرامی سرخسی (قرن ۵)، (صدیقی، ۱۳۴۵: ۱۲۳-۱۲۵)، کتاب عروض بزرجمهر قسیمی قائنی (رازی، بی‌تا: ۱۸۱)، کنز البلاغة در عروض فخری گرگانی (قرن ۵)، سرایندۀ مثنوی ویس و رامین (ابن‌معین ابرقوهی، فردوس التواریخ، روسیه: گ۵۳۷پ؛ فخری اصفهانی، ۱۳۸۹: ۱۴۷)؛ رسالۀ عروض حسن بن علی قطّان مروزی (۴۶۵-۵۴۸) (رازی، بی‌تا ۱۱۵)، رسالۀ عروض رشیدی سمرقندی (قرن ۶ـ۵) (عوفی، ۱۹۰۳: ۲/۱۷۶؛ نوقارزی، مختصری در علم عروض، سپهسالار: ۷۲،۸۴) و رسالۀ عروض رشیدالدین وطواط (۴۸۱-۵۷۳ ق) (الهی هروی، الرسالة الوافیة، مرعشی: گ۲۵پ-۲۶ر) اثری باقی نمانده است.
با این تفاصیل، رساله‌های باقی مانده از دورۀ پیش از مغول از لحاظ بررسی تاریخ عروض فارسی بسیار اهمیت دارند و کشف هر یک از آنها باعث روشن‌تر شدن مسیر تکامل این علم می‌شود. دو نمونۀ مهم و تازه‌یاب از شیوۀ عروض‌نویسی فارسی در آن زمان رساله در عروض تألیف سیفی نیشابوری و منهاج العروض تألیف انوری ابیوردی است.
رساله در عروض تألیف مسعود بن احمد سیفی نیشابوری (قرن ۶) بر اساس کتاب عروض یوسف عروضی (قرن ۴) برای آموزش مبتدیان نوشته شده است. دوایر و بحور و تقسیم‌بندی کتاب متعلق به یوسف عروضی است، اما دست‌کم شماری از شواهد شعری را خود سیفی به رساله افزوده است. او همچنین شجرۀ اخرب و اخرم ساختۀ قطّان مروزی را در پایان رساله خود نقل کرده است.
منهاج العروض تألیف انوری، شاعر معروف سده ششم هجری است. اساس این کتاب بر رسالۀ پیش گفته نهاده شده و این شباهت نه تنها در ساختار بلکه در عبارات و شواهد کاملاً مشخص است. از سوی دیگر منهاج العروض به نوبۀ خود پایۀ چند کتاب عروضی دیگر مانند «الکافیة» نجاتی نیشابوری و رساله‌ای در عروض و بلاغت از مؤلفی ناشناخته از پایان سده هفتم هجری است.
پیش از این المعجم فی معاییر اشعار العجم تألیف شمس قیس رازی در حدود ۶۳۰ق در شیراز و معیار الاشعار خواجه نصیرالدین طوسی تألیف ۶۴۹ق کهن‌ترین کتاب‌های نوشته شده در عروض فارسی به شمار می‌رفتند اما با توجه به تألیف دو رساله حاضر در سده ششم، اکنون این رساله‌ها کهن‌ترین رسائل مستقل در فن عروض فارسی هستند که می‌شناسیم».
انتهای پیام