افضل کاشانی که بود؟ – مجله خانواده

این رباعی شناس پژوهشگر و عضو وابسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در گفت وگو با مجله خانواده درباره کتاب جدید خود با عنوان «رباعیات افضل کاشانی» اظهار کرد: افضل الدین محمد کاشانی از حکما و فلاسفه قرن ششم است؛ یعنی متعلق به نسلی است که بعد از حکیم عمر خیام به عرصه آمدند. این حکیم فردی گوشه گیر بود و در روستایی از توابع کاشان به نام مرق زندگی می کرد و آثاری به زبان فارسی پدید آورده که بسیار حائز اهمیت است مخصوصاً رساله های فلسفی افضل کاشانی که در غنا بخشیدن به زبان فارسی در تقریر اندیشه های فلسفی و علمی مؤثر بوده اند.

او با اشاره به انتشار «مصنفات افضل» به اهتمام مینوی و مهدوی «رباعیات بابا افضل کاشانی» به اهتمام سعید نفیسی و «دیوان حکیم افضل الدین محمد مرقی کاشانی» به کوشش مصطفی فیضی و دیگران گفت: در این کتاب که قرار است با عنوان «رباعیات افضل کاشانی» چاپ شود منابع اشعار افضل کاشانی  را در چهار دسته بررسی کرده و رباعیات هر دسته را جداگانه آورده و تحلیل کرده ام. یک دسته از آن ها نسخه ای از مصنفات افضل است که قدیمی ترین دست نویس است و در کتابخانه نور عثمانیه ترکیه نگهداری می شود. این نسخه در ۶۷۴ هجری قمری کمتر از ۷۰ سال بعد از مرگ افضل توسط  یکی از همشهریانش کتابت شده است. در این نسخه که نسخه ارجمندی است ۳۹ رباعی به نام افضل ثبت شده است که از قدیمی ترین سندهای شاعری افضل به شمار می آید.

میرافضلی افزود: منبع دوم جُنگ ها و سفینه های کهن خطی و چاپی هستند که در فاصله مرگ افضل در حدود ۶۱۰ هجری قمری تا اوایل قرن نهم گردآوری شده اند. من آثار مربوط به این دورۀ دویست ساله را بررسی و ۳۲ منبع را شناسایی و رباعیات آن ها را استخراج کرده ام. این منابع بالغ بر ۶۸ رباعی دارند. چند دهۀ بعد در دوره تیموری اواسط قرن نهم افرادی به فکر تدوین رباعیات منسوب به افضل افتادند. من با به کارگیری هشت دست نویس از مجموعه رباعیات منسوب به افضل و پنج دست نویس کمکی دیگر ۲۹۶ رباعی گرد آورده ام که محصول تلاش ادیبان قرن نهم است. این ها دستۀ سوم منابع محسوب می شوند.

 این رباعی پژوه همچنین گفت: منبع چهام تذکره های شعر هستند که اتکایشان به این مجموعه های قرن نهم است با تفکیک آن ها را بررسی کرده و رباعیات افضل را بر اساس اینکه رباعیات به چه کسانی جز افضل منسوب است دسته بندی کرده ام؛ قدمت و قوت منابع یک دستی و فرم یکسان اندیشگانی و زبانی از موضوعاتی است که  در بررسی رباعیات افضل به آن ها توجه داشته ام و بر اساس این موضوع از بین همه منابع احتمالا ۷۱ رباعی رباعی قطعی افضل هستند و بقیه رباعیات منسوب به او به شمار می روند. بحث مفصلی درباره رباعیات منسوب به افضل و نقد آن ها انجام داده ام. همچنین نکات تازه ای در مورد زندگی افضل و شاگردان او پیدا کرده ام که در کتاب موجود است.

میرافضلی درباره اینکه به نظر می رسد افضل از جمله شاعرانی است که کمتر به او پرداخته شده و چرایی دلایل این موضوع گفت: با توجه به تحقیقاتی که پیش تر مرحوم نفیسی و چهار تن از پژوهشگران انجام داده اند دیگران نیازی احساس نکرده اند که سراغ او بروند و کار جدیدی انجام دهند. وقتی وارد این عرصه شدم متوجه شدم بسیاری از رباعیاتی که به او منسوب است از او نیست. منابعی که مورد استفاده این بزرگواران بوده اغلب نسخه های متأخر و مربوط به قرن سیزدهم است و به ندرت از نسخه های کهن بهره برده اند؛ در حالی که من در این تحقیق بیش از ۳۰ منبع کهن و هشت نسخه از قرن نهم را به کار گرفته ام. هیچ کدام از این هشت نسخه در دسترس محققان پیشین نبوده است. البته مینوی تصویر یکی از آن ها را در اختیار داشته ولی از آن استفاده نکرده است. کم توجهی به این شاعر اندیشمند بیشتر از آن جهت بوده که مثل حکیم عمر خیام  آوازۀ جهانی نداشته و محققان هم به آنچه موجود بوده بسنده کرده اند و تحقیق جدیدی صورت نداده اند.

این رباعی پژوه درباره اینکه قدیمی ترین نسخه مربوط به ۷۰ سال بعد از افضل کاشانی بوده است و در این مدت ممکن است اشعاری اضافه شده باشد که قابل تحقیق و راستی آزمایی نباشد گفت: با توجه به اینکه افضل کاشانی دور از محافل علمی و ادبی و مراکز قدرت بوده است بعد از مرگش نسخه های زیادی از شعرهایش کتابت نشده و اشعارش بیشتر در دست شاگردانش بوده است. اشعار افضل بیشتر در منطقه کاشان و اصفهان رواج داشته و یکی از همشهریانش آن ها را گردآوری کرده است. در قرن هشتم در برخی سفینه های ادبی آن منطقه مثل روضةالناظر عزیز کاشانی انیس الوحدة محمود گلستانه و مونس الاحرار جاجرمی مقداری از اشعار افضل ثبت و ضبط شده که درخور اهمیت است.  بعد از این تاریخ شبیه آنچه برای خیّام اتفاق افتاده به مرور زمان حجم رباعیات منسوب به افضل رو به افزونی نهاده و از ۳۹ رباعی به ۳۰۰ رباعی و سپس ۷۰۰-۸۰۰ رباعی رسیده است. علتش هم این است که قالب رباعی بستر مناسبی دارد که شعر دیگران به نام شاعران بزرگ و نامدار انتشار یابد. این معضل در اشعار منسوب به افضل نیز وجود دارد. بنابراین لازم است که اشعار الحاقی به دیوان افضل کاشانی از اشعار اصلی تفکیک شود تا با معرفی و عرضۀ شعرهای واقعی او  بتوان در مورد جهان فکریِ افضل با دقت بیشتری سخن گفت.

انتهای پیام