رکوردشکنی فرونشست زمین در ایران؛ زنگ خطر برای تخت جمشید و پاسارگاد

پدیده فرونشست زمین در ایران به طور مستقیم با برداشت بیش از حد آب های زیرزمینی مرتبط است. علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با اشاره به تشدید این مشکل در سال های اخیر، می گوید: «وضعیت فرونشست زمین در ایران نسبت به گذشته بحرانی تر شده است.»

کاهش نزولات جوی و خشک ترین پاییز نیم قرن اخیر، فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده است. در نتیجه برداشت بیش از حد آب های زیرزمینی برای مصارف شهری، کشاورزی و صنعتی باعث افزایش سریع نرخ فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور شده است.

تشدید بحران به دلیل کاهش بارش ها

به نقل از سفر سیتی، در سال های اخیر میزان بارندگی ها در بسیاری از مناطق ایران، به ویژه در استان های شمالی و مرکزی، کاهش محسوسی داشته است. کاهش بارش ها به همراه مصرف بیش از حد منابع زیرزمینی، شرایط بحرانی را ایجاد کرده است.

به گفته بیت اللهی، در منطقه ۱۸ تهران طی دو سال اخیر، نرخ فرونشست زمین نسبت به دو سال قبل از آن سه برابر شده و وسعت پهنه های فرونشست در جنوب و جنوب غرب تهران حدود ۴۰ درصد افزایش یافته است. این وضعیت نشان می دهد که تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آب، عامل اصلی توسعه سریع فرونشست در کشور هستند.

پهنه های با نرخ بالای فرونشست در ایران

در ایران، ۱۸ استان با نرخ فرونشست بیش از ۱۰ سانتی متر در سال ثبت شده است. بیشترین میزان فرونشست مربوط به جنوب غربی بهرمان رفسنجان استان کرمان با حدود ۴۰ سانتی متر در سال است.

استان های البرز، تهران، خراسان رضوی، فارس و اصفهان نیز نرخ فرونشست بالایی دارند. این پدیده حتی در مناطقی با منابع آبی نسبتا بهتر، مانند مازندران، گلستان و آذربایجان شرقی، در حال گسترش است. ایران از نظر وسعت پهنه های فرونشست در جهان رتبه سوم و از نظر تعداد پهنه های دارای نرخ بالای فرونشست در جایگاه نخست قرار دارد.

آثار فرونشست بر بناها و محوطه های تاریخی

یکی از نگران کننده ترین پیامدهای فرونشست، تأثیر آن بر بناها و محوطه های تاریخی است. بناهایی که از مصالح بنایی و به شیوه سنتی ساخته شده اند، در برابر این پدیده بسیار آسیب پذیر هستند.

بر اساس مطالعات بیت اللهی، از میان حدود ۶۳ اثر ثبت شده جهانی ایران، ۲۷ اثر در پهنه های فرونشست واقع شده اند. آثار و محوطه های تاریخی مانند تخت جمشید، پاسارگاد، نقش رستم، مسجد جامع اصفهان و میدان نقش جهان با آثار مشهودی از ترک خوردگی و نشست مواجه شده اند.

فرونشست نامتقارن و خطرات آن

نرخ فرونشست به تنهایی شاخص کامل برای تعیین خطر نیست؛ فرونشست های نامتقارن در لبه های پهنه ها می توانند آسیب بیشتری ایجاد کنند. این پدیده باعث ایجاد شکاف های بزرگ و ترک های شدید در حاشیه دشت ها و مناطق تاریخی می شود.

برای مثال، در دشت مهیار اصفهان و محدوده مرودشت، حتی در مناطقی که نرخ فرونشست نسبتاً کمتر است، شکاف ها و آسیب های شدید مشاهده شده است. این امر اهمیت بررسی دقیق و مستمر زمین شناسی برای حفاظت از بناهای تاریخی را نشان می دهد.

فرونشست و ساختمان های مدرن

در حالی که برخی ساختمان های ناایمن در تهران مطرح شده اند، بیت اللهی تأکید می کند که این ناایمنی عمدتاً به دلیل ضعف سازه ای و فرسودگی است و ارتباطی با فرونشست زمین ندارد.

ساختمان های ناایمن به دلیل خطر حریق و مقاومت پایین در برابر زمین لرزه طبقه بندی شده اند و تاکنون مطالعات کافی در خصوص ارتباط آن ها با پهنه های فرونشست انجام نشده است.

راهکارها و ضرورت مدیریت

فرونشست زمین در ایران نیازمند برنامه ریزی دقیق، مدیریت پایدار منابع آب و نظارت علمی بر ساخت وسازها است. کاهش برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی، احیای منابع آب سطحی و آموزش عمومی درباره پیامدهای فرونشست از جمله اقدامات ضروری است.

حفاظت از آثار تاریخی نیز باید در اولویت قرار گیرد. استفاده از فناوری های نوین پایش زمین، اجرای پروژه های تقویت سازه ای و ایجاد مقررات حفاظتی می تواند جلوی تخریب بیشتر این میراث های ارزشمند را بگیرد.