کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با درس گیری از تجربیات گذشته و ناکامی سیاست های امنیتی آمریکا در حمایت از منافع آنها به سمت خوداتکایی تنش زدایی منطقه ای و تقویت روابط دیپلماتیک گام برداشته اند. در نتیجه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بر پایه عمل گرایی و موازنه سازی هوشمندانه تلاش دارند ضمن حفظ استقلال و اتحاد منطقه ای منافع ملی و ثبات منطقه را در برابر چالش های پیش رو تضمین کنند.
به گزارش مجله خانواده فرارو با انتشار یادداشتی از بدر السیف استاد دانشگاه کویت و پژوهشگر ارشد موسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن در اندیشکده چتم هاوس نوشت: دونالد ترامپ در حالی به کاخ سفید بازمی گردد که با منطقه ای تازه و متفاوت در خلیج فارس روبه روست؛ منطقه ای که تغییرات آن تا حد زیادی با تصمیمات و رویکردهای خود او گره خورده است. واکنش سرد و بی تفاوت او به حمله سپتامبر ۲۰۱۹ به تأسیسات نفتی عربستان سعودی مبانی دکترین امنیتی آمریکا در حمایت از منابع انرژی و منافع شرکای سنتی این کشور را متزلزل کرد. این بی عملی زنگ خطری برای کشورهای عربی خلیج فارس بود که آنها را به سمت خوداتکایی و تجدیدنظر در وابستگی های امنیتی سوق داد.
تقویت روابط با همسایگان منطقه ای: گامی به سوی اتحاد بیشتر
در سال های اخیر کشورهای عربی منطقه گام های مهمی برای مدیریت سرنوشت خود برداشته اند. از حل اختلافات درون منطقه ای گرفته تا تلاش برای پایان دادن به جنگ یمن همه نشان دهنده این است که این کشورها اکنون برای مسائل امنیتی و دیپلماتیک خود دست به کار شده اند. برقراری روابط جدید با همسایگان منطقه ای همچون ایران سوریه و ترکیه نیز بخشی از این روند بوده است.
هرچند همچنان شکاف هایی در میان شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد اما حرکت کلی این کشورها به سوی اولویت بخشی به منافع ملی و تلاش برای صلح و رفاه منطقه ای تصویر تازه ای از خلیج فارس ارائه داده است.
پایان دادن به شکاف سه ساله میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس یکی از آخرین و مهم ترین تلاش های دیپلماتیک دولت اول دونالد ترامپ بود. این آشتی تاریخی که در نهایت با حضور جرد کوشنر در نشست العلا در ژانویه ۲۰۲۱ محقق شد نتیجه ی تلاش های پیگیرانه و فشاری مستمر بود که از سوی واشنگتن اعمال شد.
خوداتکایی و آشتی منطقه ای: بهترین مسیر برای کشورهای عربی
دو گرایش برجسته در سیاست های منطقه خلیج فارس یعنی قاطعیت و کاهش تنش ریشه در تحولات تاریخی و عوامل مختلف این منطقه در دهه های اخیر دارند. با این حال سیاست های دولت اول ترامپ نقشی پررنگ در تقویت این تمایلات ایفا کرد و روندهای موجود را شتاب بخشید. برای کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بهترین مسیر در راستای تأمین منافع ملی و منطقه ای آنها پایبندی به خوداتکایی و تقویت آشتی درون منطقه ای است.
سیاست گذاری کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس همواره بر مبنای تطبیق پذیری عمل گرایی و انعطاف پذیری بنا شده است. این رویکرد عمل گرایانه نتایج مثبتی برای این منطقه به ارمغان آورده است که می توان به جلوگیری از گسترش دامنه درگیری های مداوم میان ایران و اسرائیل به منطقه خلیج فارس اشاره کرد. همچنین این سیاست ها بستری برای تعامل سازنده با دولت های متوالی آمریکا فراهم کرده است به طوری که کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس توانسته اند در برابر پیش بینی ناپذیری و نگاه معامله گرایانه دولت ترامپ مقاومت کنند.
با این حال هنوز نمی توان با قطعیت مشخص کرد که کدام یک از دو گرایش رقیب – انزواطلبی یا نئومحافظه کاری – در سیاست های ترامپ غالب خواهد شد. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به احتمال زیاد تلاش خواهند کرد هر دو گرایش را مدیریت کنند حتی اگر این دو به شکلی پرتنش در کنار یکدیگر همزیستی داشته باشند. با این وجود به نظر می رسد گرایش انزواطلبی بیشتر از نئومحافظه کاری با شخصیت و سیاست های ترامپ در قبال منطقه خلیج فارس همخوانی داشته باشد.
معرفی راه حل دو دولتی به ترامپ
حمایت از اسرائیل در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ با قوت ادامه خواهد یافت. یکی از نشانه های آشکار این سیاست انتصاب الیس استفانیک چهره ای شناخته شده در حمایت از اسرائیل به عنوان سفیر آمریکا در سازمان ملل است. در همین حال عربستان سعودی موضع خود را برای عادی سازی روابط با اسرائیل به طور شفاف بیان کرده است: «پایان اشغالگری اسرائیل و تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی». در مقابل دولت بایدن اگرچه مدت ها بر ضرورت آتش بس تأکید کرده اما یا اراده لازم برای اعمال فشار بر اسرائیل را نداشته یا توانایی آن را از خود نشان نداده است.
در چنین شرایطی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از تغییر احتمالی که ترامپ ممکن است با تمایل کمتر به جنگ در این معادله ایجاد کند استقبال می کنند. با این حال آنها انتظارات محدودی از این تغییرات دارند چرا که تاکنون اظهارات دونالد ترامپ در این زمینه به نتایج عملی و ملموس در سیاست های او منجر نشده است.
دولت جدید ایالات متحده احتمالاً به مسیر توافق نامه های ابراهیم بازخواهد گشت؛ توافق نامه هایی که در دوران ترامپ با میانجی گری آمریکا به امضا رسید و از سوی تیم بایدن نیز تأیید و حمایت شد. این توافق نامه ها توانستند فصل جدیدی در روابط اسرائیل و چندین کشور عربی بگشایند و روابط دیپلماتیک میان آنها را عادی سازی کنند. با این حال این روند عربستان سعودی را با چالشی پیچیده مواجه کرده است. در ماه های اخیر عربستان سعودی تلاش کرده است نقش رهبری خود را در مسئله فلسطین به نمایش بگذارد. از جمله اقدامات اخیر ریاض می توان به راه اندازی «ائتلاف جهانی برای اجرای راه حل دو دولتی» و برگزاری اجلاس فوق العاده عربی و اسلامی اشاره کرد.
به نظر می رسد منطقی باشد که عربستان سعودی ائتلاف جهانی و نسخه ای بازنگری شده از راه حل دو دولتی را در ابتدای کار به دولت ترامپ معرفی کند. این پیشنهاد با جاه طلبی های ترامپ برای ثبت نام خود در تاریخ به عنوان رئیس جمهوری که توانسته صلحی غیرممکن را محقق کند همخوانی دارد. سایر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز احتمالاً از چنین حرکت هایی حمایت خواهند کرد. امارات متحده عربی که همواره در دیپلماسی منطقه ای خود مهارت نشان داده آماده پشتیبانی از این مسیر است. قطر نیز به نظر می رسد در راستای پاسخ به درخواست های آمریکا گام هایی در جهت کاهش حمایت از حضور حماس در دوحه بردارد و در این فرآیند نقش آفرینی کند. در مواجهه با دولتی سرسخت در اسرائیل احیای راه حل دو دولتی بدون شک چالشی پیچیده و زمان بر خواهد بود. با این حال شخصیت غیرقابل پیش بینی دونالد ترامپ می تواند فرصتی برای باز کردن مسیرهایی نو در این پرونده پیچیده فراهم کند.
آینده روابط کشورهای عربی و ایران: دوری از تنش و تمرکز بر همکاری
در دوره نخست ریاست جمهوری دونالد ترامپ استراتژی اصلی او در خاورمیانه بر منزوی کردن ایران و تشکیل ائتلافی منطقه ای از کشورهای عربی و اسرائیل علیه تهران متمرکز بود. در همین راستا ایالات متحده با خروج از توافق هسته ای ایران سیاست «فشار حداکثری» را علیه تهران به کار گرفت و حتی قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را ترور کرد. با این حال کشورهای خلیج فارس از بازگشت به دورانی پرتنش و پرمخاطره که عملاً منافع آنها را تأمین نمی کند گریزان هستند.
رویکرد آمریکا در قبال ایران طی سال های اخیر چه در دوران ترامپ و چه در دوره بایدن نتوانست انتظارات متحدان منطقه ای را برآورده کند. واکنش کم رمق دولت ترامپ به حمله انصارالله به تأسیسات نفتی عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹ و عدم اقدام قاطع دولت بایدن در برابر حملات انصارالله به ابوظبی در سال ۲۰۲۲ هر دو نشانه ای از ناکامی واشنگتن در ارائه پاسخی موثر به تهدیدات منطقه ای بودند. در نتیجه این شرایط کشورهای منطقه به جای تکیه بر مداخلات آمریکا به سمت تنش زدایی گسترده با ایران حرکت کردند. حتی در صورت بازگشت ترامپ به قدرت بعید به نظر می رسد این روند تغییری اساسی پیدا کند. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس دیگر تمایلی به بازگشت به دورانی پرتنش و ستیزه جویانه ندارند چرا که این رویکرد سودی برای منافع آن ها ندارد.
توافق ایران و عربستان که با میانجی گری چین به دست آمد هرچند با سرعتی نه چندان بالا اما روندی باثبات و رو به جلو داشته است. عربستان سعودی با وجود تغییرات سیاسی در آمریکا تلاش کرده است سطح تعاملات خود با ایران را حفظ کند. کمتر از یک هفته پس از پیروزی ترامپ رئیس ستاد ارتش عربستان سفری نادر به تهران انجام داد و دیدارهایی میان رهبران دو کشور برگزار شد. در این میان رئیس جمهور ایران از موضع عربستان سعودی در حمایت از آرمان فلسطین تقدیر کرد
لزوم توازن دیپلماتیک: پرهیز از ورود به رقابت قدرت های جهانی
سیاست های تجاری و انرژی دونالد ترامپ می تواند چالش های قابل توجهی برای کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس ایجاد کند. وعده او برای افزایش حفاری و تولید نفت در آمریکا همراه با اعمال تعرفه های بالاتر بر واردات اقتصاد را به ابزاری برای اعمال فشار تبدیل می کند. افزایش اکتشاف و تولید نفت در آمریکا ممکن است منجر به کاهش قیمت ها شود و اقتصادهای وابسته به نفت در خلیج فارس را با خطرات جدی مواجه سازد.
تعرفه های سنگین تجاری که ترامپ وعده داده است گرچه به نظر می رسد به طور عمده اروپا و چین را هدف قرار دهد اما پیامدهای آن می تواند کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را نیز درگیر کند. از آنجایی که کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس تمایلی ندارند از منظر «رقابت قدرت های بزرگ» دیده شوند این فشارها می تواند آنها را در موقعیت دشواری قرار دهد و وادار به انتخاب میان قدرت های جهانی کند.
موازنه سازی استراتژیک: سیاستی برای مدیریت چالش ها و بهره گیری از فرصت ها
فناوری به عنوان بستری نویدبخش برای تقویت همکاری میان ایالات متحده و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به ویژه امارات متحده عربی در حال ظهور است. در کنار آن روند سرمایه گذاری پایدار کشورهای خلیج فارس در پایگاه های نظامی آمریکا و ادامه فروش تسلیحات به این منطقه کماکان جریان خواهد داشت. با این حال سرمایه گذاری مستقیم کشورهای خلیج فارس در ایالات متحده ممکن است کاهش یابد چراکه بخشی از منابع مالی صندوق های ثروت حاکمیتی این کشورها به بازارهای داخلی منتقل شده است.
کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در دوران دولت جدید آمریکا همچنان بر پیشبرد منافع ملی خود و تقویت رویکرد منطقه گرایی تمرکز خواهند کرد. در این میان حفظ همگرایی میان اعضای منطقه اصلی ترین عامل برای مواجهه مؤثر با چالش های پیش رو خواهد بود؛ حتی با وجود فشارها یا وسوسه هایی که ممکن است اولویت منافع ملی را بر منافع جمعی برجسته کنند. نشست آتی شورای همکاری خلیج فارس در کویت فرصتی ارزشمند خواهد بود تا این اتحاد به نمایش گذاشته شود و چشم انداز گروه درباره موضوعات کلیدی به دولت جدید آمریکا معرفی گردد.
کشورهای خلیج فارس و شورای همکاری خلیج فارس به احتمال زیاد به اجرای سیاست پیچیده و حساس موازنه بخشی خود ادامه خواهند داد؛ سیاستی که تاکنون نتایج مثبتی به دنبال داشته است. در این میان سبک غیرمتعارف دونالد ترامپ و سیاست ورزی شخصیت محور او می تواند به ظهور سیاست خارجی غیرقابل پیش بینی از سوی آمریکا منجر شود سیاستی که تأثیرات آن نه تن ها بر خلیج فارس بلکه بر خاورمیانه بزرگ تر نیز محسوس خواهد بود.
کشورهای خلیج فارس و شورای همکاری خلیج فارس به راهبرد موازنه سازی خود ادامه خواهند داد؛ رویکردی که ترکیبی از مدیریت ریسک کاهش آسیب پذیری و تطبیق هوشمندانه با شرایط متغیر است. این کشورها با صبر و دقت به شناسایی فرصت هایی خواهند پرداخت که بتوانند سیاست های دونالد ترامپ را با اهداف و اولویت های خود همسو کنند و از این طریق به بهترین نحو منافع ملی و منطقه ای خود را تأمین نمایند.
انتهای پیام